Ngơ ngẩn mắt quê

Nó tuy nhỏ và thấp so với nhiều cổng làng thời nay, nhưng bao giờ cũng vậy, mỗi khi bước qua cổng làng, trái tim tôi lại rộn rực những kỷ niệm của một thời trai trẻ. Cổng làng như một lời chào mời, hồ hởi, thân quen. Thế mà nay, cái cổng làng thân thương ấy bị biến mất vĩnh viễn để nhường cho một con đường rộng bụi mù mỗi lần có xe tải nào đó đi qua.

Đua chen những cổng chào thay cho cổng làng

Các cụ xưa nói, cái cổng làng thiêng lắm. Trước đây, nhiều làng chung tiền dựng cửa gỗ hoặc dựng cọc tre chắn ngay và thay nhau canh gác để bảo vệ bình an cho bà con mỗi khi có xảy ra biến động. Cổng làng như con mắt của đời sống với vẻ trầm tư mặc tưởng ghi dấu ấn văn hóa một thời được xây dựng và phương trưởng của vùng miền theo thời gian. Mỗi làng xây cổng mỗi khác, đến nay lại càng khác biệt rõ ràng, bề thế hơn, lộng lẫy và ranh ma hơn chứ chẳng còn vấn vương hình ảnh xưa như những bờ thành dày dặn rêu phong. Cổng làng xưa là nơi quan sát, mang dáng vóc của một vọng tiêu. Các cụ còn kể, nhiều khi giặc đến càn là phải đánh trống, đánh kẻng báo động treo sẵn ở cổng làng. Nhiều trận đánh chặn cướp hoặc giặc giã đã xảy ra quyết liệt ở cổng làng. Đó còn là pháo đài, lô cốt và cửa tử của mỗi làng khi cần phải bảo vệ sự sống làm ăn sinh sản của bà con lối xóm…

Cổng làng Lai Xá.

Đã có lần Nhà Văn hóa Hà Đông trưng bày 84 bức ảnh Cổng làng để minh chứng cho nét đẹp cổ kính rêu phong, đặc trưng văn hóa đồng bằng Bắc bộ còn sót lại với bao ký ức sâu lắng trong lòng người. Những cổng xưa ấy nhấc về lịch sử và truyền thống đang bị phai mờ dần trong đời sống hiện đại. Còn đâu nữa hình bóng xa xăm của cái cổng làng Sủi (Gia Lâm-Hà Nội) với những chữ Trung - Nghĩa - Lý do triều vua Lê gùi để đánh dấu một áng sử hào hùng của một thời vàng son.

Ấy thế rồi, đây đó để khoe cái sự rửng mỡ và cái nghèo nàn và lười nhác về tư duy, họ đã đua nhau xây những cổng chào ở ngay đầu thôn, đầu xã. Có những cổng chào to đến mức khó hình dung nổi như ở một làng thuộc huyện Đan Phượng. Hơn nữa, vì ở ngay sát chân đê nên nó càng thêm chướng mắt. vốn để dựng nó tôi tin rằng thừa mứa để tụ hội xây một cái cổng làng thực sự với cấu trúc văn hóa mang âm hưởng Folklo êm ả.

Đến xã Bắc Biên (Gia Lâm- Hà Nội) cũng vậy. Mới đây, bà con cũng tưng hửng vì cái cổng chào rỗng ruễnh, ngờ ngạc trước con đường làng nhỏ bé. Đúng không thể gọi là cổng làng được. Lẽ ra cổng làng xưa còn có cả cánh cửa, có thể bằng gỗ, bằng tre và thường trổ về hướng Đông Nam, gió mát và nơi chào đón thái dương mọc. Cánh cửa ấy mở ra mỗi sớm để đón vào làng những phúc lộc và những niềm vui ùa đến. Với những cái cổng chào thô kệch như thế còn đâu vẻ văn hóa tâm linh đã ghi sâu vào xương tủy và tâm hồn người nông dân quê kiểng.

Có người cho rằng trong các làng quê ta đã mọc lên nhiều nhà cao tầng và hình như mất đi hình ảnh bờ tre, giếng nước. Hơn nữa, đời sống kinh tế đã phát triển mạnh mẽ, cái cổng làng nhỏ bé ngày xưa ấy đã bít kín lối đi của những chiếc xe máy, ôtô. Và họ thấy chẳng cần nó nữa, cái cổng làng ấy, thậm chí cả cái cổng chào đầy tốn kém kia cũng nên vứt bỏ. Quả thật là nhiều làng họ đòi thực hiện đúng như thế, không có cổng làng, không cả cổng chào và thay vào đó là một con đường trống vắng bụi mù mỗi khi có làn xe tương hỗ. Đến nỗi có làng còn thay cổng làng, cổng chào bằng chiếc “barie” để thu tiền khách qua đường. Nhất là vào các ngày lễ hội thì cây tre chắn ngang là một thái độ rất thị trường thay cho một sự rung rinh của hàng rễ cây rủ xuống cổng làng xưa cũ.

Giờ đây, thật hiếm có những làng có hai cổng như xưa, cổng trước, cổng sau của làng. Đầu làng, cuối làng không còn thứ tự và những quy ước rẽ ròi như xưa: cổng tiền để đón những niềm vui sinh sôi trong cần lao và hạnh phúc, còn cổng hậu là tiễn những vướng bận buồn rầu của trần thế. đương nhiên cũng có nhiều làng còn giữ được những cổng làng đẹp như Ninh Hiệp, Đông Ngạc, Làng Sủi (Hà Nội), Đường Lâm (Sơn Tây), Thổ Hà (Bắc Ninh)... Nhưng đó cũng là những hình ảnh hiếm hoi còn đọng lại trong tâm trí du khách. hình như nhiều cổng làng đã bị chôn vùi vào quá khứ. hẳn nhiên, đây đó nhiều làng, nhiều xã cũng đã xây những cổng làng mới. Có làng, có thôn xây cổng to lắm nhưng nhiều làng thì mất hẳn. Mỗi lần đi qua những cổng làng mới xây mà thấy nhớ, thấy buồn cho cái làng tôi. Họ xin được tài trợ nhưng để tập kết xây hội sở ủy ban thật sang trọng, thật bề thế để khoe với cõi trần và đã quên bẵng đi rằng bao đời nay cái cổng làng mới là cửa ngõ ý thức đời sống cây lúa, là nhịp đập của thời gian và là cái hồn cốt của lũy tre, mái ngói, hàng cau. đột nhiên tôi thấy những con đường vào làng cứ trống huếch trống hoác, đơn điệu và vô cảm. Chẳng còn phân biệt đâu là đầu làng cuối làng nữa. Thấy thương cho những lũy tre, thấy buồn cho những câu hát và thấy tủi cho những lá cờ ngày hội, ngày lễ vì thiếu vắng những cổng làng để làm điểm tựa cho dấu tích đời sống.

Đôi mắt cổng làng.

Cần xây những cổng làng mới mang nét đẹp xưa

Đừng đổ cho cơ chế thị trường và tốc độ đô thị hóa nông thôn mà bỏ đi những cổng làng quen thuộc. Cố giáo sư Từ Chi qua không gian văn hóa làng thì cho rằng cổng làng có vị trí quan trọng trong đời sống thực và đời sống linh tính của con người. Ông nói thế bởi lẽ dù có thành thị hóa đến đâu, làng vẫn là làng, không thể là phố, tức là các ngôi nhà cao tầng hay biệt thự vẫn ở trong khuôn khổ của làng thì chúng càng trở nên dấu ấn thẩm mỹ cao hơn nếu phê duyệt một cổng làng đậm sắc thái cổ phong với những đường cong của mái cổng và những hoa văn xứng đáng đúng tầm của làng văn hóa. Rất nhiều làng bây chừ được xác nhận danh hiệu Làng Văn hóa, nhưng các địa chỉ này lại bỏ qua nét văn hóa cổng làng mà chỉ xây một cổng chào đơn giản với cái bảng viết vài chữ để cho có mà thôi. Ấy là chưa nói có cổng làng còn vi phạm hành lang giới hạn đê của Nhà nước. Điều đó thật đáng tiếc!

Xưa, nhiều nơi cũng đã xây cổng làng khá to nhưng vẫn giữ được những hình ảnh cổ kính qua đường nét kiến trúc đặc sắc không kém phần thẩm mỹ và bề thế tạo nên một ấn tượng lâu dài. Lẽ cố nhiên giờ đây, để xây những cổng làng cho thích hợp với hệ thống giao thông mới và những dụng cụ liên lạc mới, mỗi làng cần có những bản thiết kế thích hợp với địa phương mình. song song, mỗi nơi cũng nên biến cổng làng của mình thành một địa chỉ văn hóa kiến trúc hiện đại nhưng vẫn giữ được không gian văn hóa làng với những mái vòm và chất liệu toát lên tiếng nói dân gian mang dấu ấn của địa phương. Có thể thấy, một số nơi xây cổng làng mới đạt được những yếu tố này, nhưng một số làng lại xây tựa như cổng chùa làm nhiều người ngỡ ngàng.

Lại nhớ hồi nào, Chủ tịch Tập đoàn Microsoft Bill Gates đến xóm Tư, thôn Dương Sơn, xã Tam Sơn (Từ Sơn - Bắc Ninh) để thăm và khơi dậy dự án cung cấp máy tính giá rẻ đã phải kinh ngạc với cổng làng cổ ở đây và cuộc họp báo đã diễn ra ở ngay cổng làng. Vậy đấy, dấu ấn cổng làng đã được ghi thêm những nét đẹp của cuộc sống mới và chúng trở nên có ý nghĩa biết bao, đúng như xưa các cụ nói: Cổng làng là lời chào, là nơi đón những điều hay lẽ phải như cơn gió mát tràn vào làng xóm.

Những chuyện cổ tích sẽ lại trở về

Như ta đã biết, nhiều tỉnh ở đồng bằng và trung du Bắc bộ đã lãng giữ giàng, tôn tạo hoặc xây lại cái cổng làng. Đó là một sự mất mát to lớn. Đơn cử như Hà Nội giờ đây có tới mấy ngàn làng văn hóa, chứ không phải chỉ có 84 cái cổng làng cổ trong triển lãm ảnh đã được trưng bày. Vậy để xây những cổng làng khác nhau, ngoài những làng còn giữ được cổng làng đẹp như Đường Lâm (Sơn Tây) thì cần phải có những ý tưởng kiến trúc mang nét đặc thù của từng địa phương. Xem ra chúng - những cổng làng là một thế giới văn hóa và kiến trúc vô cùng độc đáo mà đòi hỏi tuốt tuột sự đóng góp của từng người dẫn đến các nhà chức trách địa phương.

Bên cạnh cây đa, giếng nước, đình chùa, cổng làng bao giờ cũng có dấu ấn nổi trội như một lời chào thành thật nhất của từng người với sự thay đổi của vạn vật và là tình cảm hồ hởi của dân làng với du khách đến thăm. Và bao giờ cũng vậy, khi đến làng bao giờ mọi người cũng dừng chân tại cổng làng và trằm trồ với những nét đẹp bí ẩn và đầy hấp dẫn của mỗi miền quê. Và họ yêu nơi đây bắt đầu từ những câu chuyện cổ được lưu giữ bao đời nay. Và khi cánh cổng được mở ra, những tiếng cót két của những thớ gỗ ấm áp vang lên, họ lắng tai những dư âm mơ tưởng cùng tiếng rì rào của lũy tre và tiếng chim ríu rít đón chào...

Bài và ảnh: Cảnh Linh