Sự cố Hà Giang có thể lặp lại nếu duy trì kỳ thi THPT quốc gia

Từng nhiều năm giảng dạy đại học, nhà giáo về hưu Nguyễn Phương san sẻ góc nhìn về kỳ thi THPT nhà nước.

Ngay từ khi có chủ trương phối hợp hai kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học làm một, người viết bài đã hơn một lần nói về sự bất cập, rất nhiều thầy cô giáo cũng san sẻ cùng ý nghĩ. Song hình như các nhà quản lý không tham khảo ý kiến chuyên môn.

Sự cố Hà Giang kiên cố không phải là độc nhất và nó có thể thấy trước. Tổ chức thi tốt nghiệp THPT kiêm tuyển sinh đại học như bây giờ với mong muốn tần tiện thời kì, công sức và tiền bạc cho xã hội, nhưng hai kỳ thi này khác nhau về bản chất. Người viết tạm phân chia như trước khi có “2 trong 1”.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT

Một kỳ thi chỉ để đánh giá chừng độ hoàn thành đích chương trình học phổ thông, tốt nghiệp THPT có thể được xếp vào loại đánh giá thành quả (thuật ngữ đánh giá giáo dục gọi là achievement test). Trong điều kiện thi nghiêm túc, có thể 100% thí sinh đạt điểm rất cao hoặc thậm chí điểm tối đa cũng không có vấn đề gì. Kết quả ấy chỉ phản ảnh một thực tại là toàn bộ học sinh đã “hoàn tất xuất sắc chương trình phổ thông”.

Với tính chất như trên, kỳ thi tốt nghiệp THPT có thể giao hoàn toàn cho các Sở Giáo dục tổ chức. Các Sở có thể tiến hành, nhưng thời điểm khác nhau, giảm sức ép về nhiều mặt. Để có những đề thi không khác biệt giữa các thành thị, Bộ Giáo dục cung cấp cho mỗi Sở cấu trúc và bảng đặc tả các đề nghị của đề thi. Việc soạn đề thi sẽ do giáo viên mỗi Sở thực hành trên cơ sở cấu trúc và quy ước chung đó.

Để có thông báo so sánh chung phục vụ cho công tác quản lý giáo dục trên khuôn khổ nhà nước, Bộ Giáo dục vẫn có thể phân tích, so sánh, nghiên cứu kết quả thi của các tỉnh. Nếu chỉ còn một kỳ thi tốt nghiệp phổ biến được tổ chức tại các địa phương, còn kỳ thi tuyển sinh đại học do các đại học hoặc Bộ Giáo dục tổ chức, chuyện thao túng kết quả với mục đích giúp con em những người có tiền, có quyền bước chân vào đại học bằng cách gian lậu sẽ bị hạn chế.

Kỳ thi tuyển sinh đại học

Kỳ thi tuyển sinh đại học, cao đẳng không hoàn toàn mang tính chất đánh giá năng lực học tập đại học vì vẫn dựa vào chương trình phổ thông, nhưng không phải ắt thí sinh đạt trong kỳ thi phổ quát đều được tuyển vào đại học, cao đẳng, do chế độ “chỉ tiêu”. Rõ ràng, kỳ thi này là “hybrid” (lai) giữa đánh giá thành tích và tuyển loại/độc lập.

Với tính chất tuyển - loại là chủ yếu, kỳ thi tuyển sinh đại học có phần nào đó mang tính chất độc lập tương đối với chương trình học tập của thí sinh (proficiency). Điều này có nghĩa nội dung bài thi có những nguyên tố vượt lên trên yêu cầu của chương trình học sinh đã học. So sánh một cách thô thiển, nó hao hao vòng đấu loại trong thể thao để tìm ra những ứng viên tốp trên, nó không quan tâm đến cách tập dượt ở nhà của ứng viên.

Những bài thi độc lập có thể lấy tỉ dụ như khi người ta tuyển tiếp viên điện thoại. Người ta lấy những đề nghị công việc, kỹ năng thực tiễn của công việc làm nội dung bài thi. Bài thi tuyển sinh đại học đo lường khả năng, kỹ năng của ứng viên để học được đại học, thí dụ tư duy logic, phân tích, tư duy tổng hợp, kỹ năng tìm thông tin… Ai quan tâm sẽ thấy bài thi SAT (Mỹ) là một trong những bài thi tuyển sinh đại theo đòi hỏi ứng viên những kỹ năng như thế để xem có đủ năng lực (aptitude) để học đại học hay không.

Thí sinh thi THPT nhà nước năm 2018 ở TP HCM. Ảnh: Quỳnh Trần.

Tuyển loại, sàng lọc như vậy có lợi cho cả từng lớp và cá nhân, vì không phải ai cũng học đại học thành công. Nếu không có năng lực, ứng viên chuyển hướng học nghề hoặc dự đời sống lao động, đỡ phí phạm sức lực, tiền và thời kì.

Trái ngược với kỳ thi tốt nghiệp THPT, nếu tất thí sinh đạt điểm tuyệt đối hoặc gần tuyệt đối thì bài thi đó không tốt, không còn khả năng phân loại, và kỳ thi tuyển sinh đó thất bại. thực tế đã cho chúng ta thấy những nghịch lý có thí sinh đạt điểm 30/30 mà vẫn trượt đại học. Ngược lại bài thi tuyển sinh đại học mà có kết quả toàn điểm không (0) hoặc gần (0) cũng không ai mong muốn, việc tuyển loại cũng hoàn toàn thất bại.

Cũng cần phải nói thêm rằng với thí sinh không được học (uninformed) thì bài thi có dễ đến đâu cũng chẳng thể có kết quả cao.

Như vậy, thực tại cho thấy có thể có 100% học sinh tốt nghiệp phổ quát, nhưng không phải 100% những người đó có thể học đại học thành công. Sự thật này đúng ở mọi quốc gia trên thế giới.

Trắc nghiệm khách quan

Sau sự cố gian lậu ở Hà Giang, có quan điểm cho rằng căn nguyên là bài thi dùng hình thức trắc nghiệm khách quan. Thực ra, lỗi là do con người chứ không phải công cụ. Theo biểu hiện, quy trình là khá an toàn. Tuy nhiên, bài làm của thí sinh lưu ngay tại địa phương, trong tầm kiểm soát của quan giáo dục địa phương, khả năng thao túng càng cao.

Chuyện sửa bài, thậm chí đổi bài trước khi chấm thi từng xảy ra rất nhiều khi chưa có trắc nghiệm khách quan. Chính trắc nghiệm khách quan và chấm bài bằng máy nhằm chống gian lận và bảo đảm công bằng cho thí sinh.

Chuyện gian lận trong thi cử là muôn thuở và có ở muôn nơi. Lê Quý Đôn ngày xưa bị xử phạt vì liên lụy đến chuyện nâng điểm của con, Mỹ mới rồi phạt sinh viên Trung Quốc vì gian lậu thi TOEFL. Điều này cũng khiến ta phải nghĩ suy.

Với điều kiện Việt Nam, kỳ thi tốt nghiệp THPT nên giao cho các thành thị tổ chức với theo cách đã bàn ở trên, kỳ thi tuyển sinh đại học cần được tổ chức riêng như trước năm 2015. Nếu Bộ Giáo dục cần tụ họp vào vĩ mô, phương án trả lại công tác tuyển sinh cho các trường đại học, cao đẳng là thích hợp.

Câu hỏi hiện là từ ngày tổ chức thi THPT nhà nước, có bao nhiêu học trò đã đỗ oan và có bao lăm người trượt oan? Khó có câu trả lời xác thực, nhưng chừng nào còn hai trong một và kỳ thi này được tổ chức như hiện thời, sự lặp lại sự cố Hà Giang là khó tránh khỏi.

Sau 13 năm tổ chức kỳ thi đại học ba chung (chung đề, chung đợt và chung kết quả thi), năm 2015 Bộ Giáo dục và Đào tạo bắt đầu tổ chức kỳ thi THPT quốc gia với đích xét tốt nghiệp và xét tuyển đại học. Trong hai năm 2015-2016, thí sinh tụ họp về một số cụm thi lớn, do các trường đại học chủ trì. Thí sinh thi chỉ để xét tốt nghiệp sẽ do Sở Giáo dục địa phương chủ trì. Từ năm 2017, kỳ thi THPT nhà nước đổi mới theo hướng trừ Ngữ văn, các môn còn lại thi trắc nghiệm. Sở Giáo dục tổ chức với sự tham gia của các đại học. Thí sinh thi ngay tại địa phương mình. Năm 2018, kỳ thi xảy ra sự cố ăn gian quy mô lớn ở Hà Giang. Hội đồng chấm giám định của Bộ Giáo dục xác định có 114 thí sinh với hơn 330 bài thi được nâng tổng điểm từ 1 đến 29,95. Hiện Lạng Sơn, Sơn La cũng bị thẩm tra sau nghi vấn điểm thi của nhiều thí sinh cao thất thường.

Nguyễn Phương